ماهیت فیلم مستند و ویژگیهای مستند خلاق
پیش از ورود به بحث اصلی یعنی مستند خلاق یا خلاقانه، لازم است به ماهیت فیلم مستند و كاركردهایش اشاره كنم. چنانكه از عنوان تركیبی فیلم مستند برمی‌آید، این عنوان به آثاری اطلاق می‌شود كه مضمون، محتوا، عناصر و شخصیت‌های آن‌ها واقعی باشد تا بتوان از این آثار به عنوان سند برای اثبات واقعیات بهره گرفت؛
به عبارت دیگر فیلم مستند یعنی «عین واقعیت»، كه می‌تواند حتی در یك محكمه‌ی قضایی به عنوان سند مورد استناد قرار گیرد، اما آثاری از جنس و سنخ فیلم‌های «عباس كیارستمی»، «ابوالفضل جلیلی» و دیگر سینماگرانی كه از مواد و مصالح واقعی مثلاً نابازیگران بهره می‌گیرند و ساختار كلی‌شان بر مبنای عناصر دراماتیك شكل گرفته به هیچ وجه مستند قلمداد نمی‌شوند،
هرچند شاخه‌ی تازه‌یی از سینمای مستند را می‌توان شناسایی كرد كه ضمن برخورداری از ویژگیهای یك سند واقعی، پیرنگ خفیف داستانی هم دارد كه این شاخه مستند داستانی قلمداد می‌شود.
پیش از اشاره به ویژگیهای مستند خلاق، می‌توان در یك تقسیم‌بندی ساده فیلم‌های مستند را در سه دسته‌ی كلی قرار داد:
الف – مستند خبری یا گزارشی
ب – مستند خلاق یا خلاقانه
الف – مستند خبری یا گزارشی
وظیفه‌ی اصلی این نوع مستند، خبررسانی در شكل گزارشی و تفسیر حوادث است، بنابراین در ساخت و پرداخت فیلم مستند خبری یا گزارشی فرصتی برای اعمال خلاقیت هنری وجود ندارد، كافی است امكاناتی مانند دوربین و مواد خام در اختیار داشته باشیم و موضوع هم برایمان مشخص باشد؛
مثلاً بازدید یك مقام عالی‌رتبه از یك كارخانه، وقوع سیل یا دیگر حوادث غیرمترقبه، دیدار مقامات سیاسی كشورها و هزاران موضوع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و … كه روزانه در جهان اتفاق می‌افتد.
ارزش این نوع فیلم در به‌روز بودن و خبررسانی درست است، اما به لحاظ تاریخی مستندهایی از این دست به‌طور قطع ارزش آرشیوی دارند.
ب – مستند خلاق یا خلاقانه
به غیر از ویژگی‌هایی كه در بالا ذكر شد، به‌ویژه اطلاع‌رسانی به عنوان وظیفه‌ی اصلی، این نوع مستند دربرگیرنده‌ی نگاه و ذهن خلاق سازنده‌اش نیز است.
در این‌جا سازنده‌ی اثر و سلیقه و نگاه خاص اوست كه به فیلم ارزش هنری می‌دهد و آن را از نمایش یا ارائه‌ی یك واقعیت صرف فراتر می‌برد.
اگر در نوع اول نیازی به طرح یا فیلمنامه و اصولاً مراحل مقدماتی تحقیق و جست‌وجو نیست و تنها می‌توان بر مبنای اتفاقی كه در لحظه می‌افتد تصاویری مناسب عرضه كرد، در نوع دوم قطعاً به تمام عناصر یاد شده یعنی تحقیق و جست‌وجو، نگارش طرح اولیه و در صورت لزوم فیلمنامه‌ی كامل نیاز داریم تا بر مبنای آن‌ها تصاویر مورد نیاز را ثبت و ضبط كنیم؛
هرچند در عرصه‌ی مستندسازی فیلمساز باید آمادگی ثبت، ضبط و نمایش نماهای پیش‌بینی‌نشده را داشته باشد و نمی‌توان با دكوپاژ آهنین سر صحنه رفت، ضمن این كه فرم نهایی فیلم مستند روی میز تدوین شكل می‌گیرد، اما برای رسیدن به فرم دلخواه به‌طور قطع باید مواد كافی در اختیار داشت، بر این اساس مستندهای خلاقانه را می‌توان بر مبنای موضوع در اشكال زیر دسته‌بندی كرد:
۱٫ مستند قوم شناسی
این شاخه از سینمای مستند كه قدمت قابل توجهی دارد، با هدف شناساندن اقوام، جوامع و فرهنگ‌های مختلف ساخته شده و به لحاظ موضوعی، از جذاب‌ترین انواع فیلم مستند محسوب می‌شود.
بسیاری از اقوام و فرهنگ‌های ناشناخته، از طریق فیلم‌های مستند به جهانیان شناسانده شده‌اند؛ به عنوان نمونه «ژان روش»، مستندساز برجسته‌ی فرانسوی، از جمله سینماگرانی است كه با آثار متعدد خود درباره‌ی اقوام و قبایل آفریقایی باعث شناسایی ویژگیهای این اقوام كه اغلب در بدوی‌ترین شكل ممكن زیست می‌كنند شده و او را به نوعی می‌توان كاشف این مردمان دانست.
در سینمای ایران هم تعدادی از مستندسازان همّ و غم خود را صرف شناساندن خرده‌فرهنگ‌ها، اقوام و جوامع كم‌تر شناخته‌شده كرده‌اند.
«فرهاد وراهرام»، مستندساز خوب ایرانی، بیش‌ترین تلاشش را معطوف معرفی ویژگیهای فرهنگی، معیشتی و دیگر وجوه اجتماعی كردهای ایران كرده یا «فرهاد مهرانفر» در طول ۲۰ سال تلاش توانسته است تعدادی فیلم مستند درباره‌ی طالشی‌ها – قومی كه در مناطق كوهستانی شمال گیلان زندگی می‌كنند – خلق كند.
۲- مستند معماری و بناهای تاریخی
این نوع مستند نیز سابقه‌ی قابل توجهی دارد. در این شاخه از سینمای مستند خلاق فیلمساز با نگاه ویژه‌ی خود، به معرفی بناهایی همچون كاروانسراها، مساجد، بقاع متبركه، مدارس، باغ‌ها، خانه‌های قدیمی و دیگر بناهایی كه ضمن برخورداری از قدمت تاریخی، از لحاظ هنر معماری هم دارای ویژگی‌هایی هستند و كاركرد و كاربرد آن‌ها می‌پردازد.
«منوچهر طیاب»، مستندساز برجسته‌ی ایرانی، با ۴۰ سال فعالیت در این عرصه نقش عمده‌یی در معرفی و شناساندن آثار و ابنیه‌ی تاریخی و ارزشمند ایران داشته، از جمله با فیلم‌هایی كه درباره‌ی آثار كم‌نظیر شهر اصفهان خلق كرده است؛ «مسجد شیخ‌لطف‌الله»، «عالی‌قاپو»، «چهلستون» و … می باشد.
۳- مستند حیات‌وحش یا رازبقا
راز بقا عنوان كلی فیلم‌های مستندی است كه در آن‌ها به گونه‌های جانوری و شیوه‌های زیستن و تنازع بقایشان پرداخته می‌شود – در شبكه‌های تلویزیونی ایران نیز این عنوان شناخته شده است – اما حیات‌وحش عنوان مناسب‌تر و گسترده‌تری است، چرا كه می‌تواند گونه‌های گیاهی را هم شامل شود.
تولید این نوع فیلم مستند دشوارتر، وقت‌گیرتر و از جهاتی خطرناك‌تر از سایر انواع مستند است، چون نیازمند امكانات ویژه و صبوری بیش از حد است؛ به عنوان نمونه برای نمایش تخم‌گذاری یا زایمان برخی از جانوران و یا روییدن برخی گیاهان و گل دادن آن‌ها، باید روزهای متوالی در كمین نشست تا اتفاق مورد نظر واقع شود.
بر این اساس متأسفانه مستندسازان ایرانی به دلایل متعدد از جمله كمبود سرمایه، در این نوع مستند تا حدود زیادی كم‌كار بوده‌اند و كم‌تر نمونه‌ی قابل وصفی از این نوع فیلم در مستندسازی ایران سراغ داریم.
۴- مستند آموزشی
از اواسط دهه‌ی ۱۳۳۰ هم‌زمان با اجرای اصل ۴ ترومن در ایران برای تغییر شرایط اجتماعی، گروهی از مستندسازان دانشگاه سیراكیوز آمریكا راهی ایران شدند تا با استفاده از امكانات بالقوه‌ی سینما وضعیت موجود را تبیین و سپس شیوه‌های تغییر شرایط را پیشنهاد دهند؛ حاصل این كار گروهی تولید چند فیلم مستند آموزشی با لحنی ساده و همه فهم برای مردم ایران بود،
آثاری مانند «مدرسه‌هایتان را نو كنید» یا «حمام‌های بهداشتی» كه این آثار معمولاً توسط واحدهای سیار نمایش شب‌هنگام برای روستاییان به نمایش درمی‌آمدند تا آن‌ها را برای اجرای برنامه‌های نوسازی و بهسازی آموزش دهند.
در اواخر دهه‌ی ۱۳۴۰ شبكه‌ی تلویزیونی آموزشی تأسیس شد كه عمده‌ی تولیداتش فیلم و برنامه‌های آموزشی برای مخاطبان مدارس و دانشگاه‌ها بود كه بد نیست اشاره كنم نخستین جشنواره‌های سینمایی ایران نیز با عنوان «جشنواره‌ی فیلم‌های علمی و آموزنده» در سال ۱۳۴۲ برگزار شد كه هم‌چنان به عنوان «جشنواره‌ی رشد» به فعالیت خود ادامه می‌دهد و هدف آن ارائه و نمایش آثاری است كه با اهداف آموزشی تولید می‌شوند.
این شاخه از سینمای مستند از جمله انواع مستند است كه علاوه بر عنصر تحقیق، نیازمند طرح و فیلمنامه‌ی از پیش نوشته شده است تا ضمن صرفه‌جویی در هزینه‌های تولید، با مضمون كتاب‌های درسی و ویژگیهای دریافت‌كنندگان پیام یعنی دانش‌آموزان مقاطع مختلف آموزشی و حتی مخاطبان بزرگسال هماهنگ باشد.
سازندگان مستندهای آموزشی باید بدانند كه مخاطب اصلی ایشان كیست و در چه گروه سنی قرار دارد تا بتوانند با او ارتباط بیش‌تری برقرار كنند.
۵- مستند تبلیغاتی
این نوع مستند كه شامل فیلم‌های صنعتی و تیزرهای تبلیغاتی برای معرفی انواع كالا یا مراسم گوناگون می‌شود، در سال‌های اخیر و به مدد رشد كمّی رسانه‌های تصویری پررونق‌ترین نوع مستند در هر جای جهان به حساب می‌آید.
برخلاف تصور عامه كه مستندهای تبلیغاتی را فاقد ارزش و وجاهت هنری می‌دانند، اگر خلاقیت لازم در ساخت و پرداخت آن‌ها صورت گیرد، می‌توانند از وجهه‌ی هنری قابل قبولی برخوردار باشند؛ به عنوان نمونه باید به مستند ۶ دقیقه‌یی «شیشه» اثر جاودانه‌ی «برت هانسترا» اشاره كرد كه با هدف معرفی خط تولید یك كارخانه‌ی بلورسازی ساخته شده و البته چنانكه بارها گفته شده این فیلمساز یك مستند بلندمدت به سفارش‌دهندگان تحویل داده و از بین راش‌های آن، این اثر برجسته را برای دل خود خلق كرده كه امروزه به عنوان یكی از ناب‌ترین آثار مستند هنری در اغلب مجامع سینمایی مورد توجه و بحث قرار می‌گیرد.
ویژگی عمده‌ی این شاخه از مستند آن است كه باید در یك ظرف زمانی محدود به معرفی كالا یا موضوعی بپردازد كه سفارش‌دهنده پیشنهاد داده است؛
در صورتی كه اغلب آثار مستند تبلیغاتی ایرانی، به‌ویژه آن‌ها كه به معرفی یك سازمان، نهاد یا خط تولید یك كارخانه می‌پردازند، مملو از مصاحبه‌های طولانی با مدیران و مسئولان است و كسالت و تكرار، ویژگی عمده‌ی آن‌ها به حساب می‌آید.
۶- مستند اجتماعی
به آن دسته از فیلم‌های مستند اطلاق می‌شود كه موضوع و مضمون آن‌ها مسائل اجتماعی است و به طبع نقادانه‌ترین نوع مستند به حساب می‌آید؛ آثاری كه می‌كوشند با تأكید بر مسایل و مشكلات اجتماعی، نگاه‌ها را به سوی نارسایی‌ها جلب كنند.
این شاخه از سینمای مستند در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته و سینماگران ایرانی با خلق آثاری ارزشمند كوشیده‌اند دیدگاه‌های خود را در قبال نارسایی‌های اجتماعی بیان كنند.
«رخشان بنی‌اعتماد»، سینماگر نام‌آور ایرانی، كارش را با ساختن آثار مستند با صبغه‌ی اجتماعی آغاز كرد و تعدادی از فیلم‌های او از جمله تكان‌دهنده‌ترین مستندهای اجتماعی محسوب می‌شوند؛ شاخص‌ترین اثرش در این زمینه، مستند «این فیلم‌ها را به كی نشون می‌دین» نام دارد كه به سفارش شهرداری تهران درباره‌ی شهرك فاطمیه در جنوب تهران ساخته شده و دربرگیرنده‌ی صحنه‌های هولناكی از زندگی حاشیه‌نشینان كلان‌شهر تهران است.
«تهران انار ندارد» ساخته‌ی «مسعود بخشی» نیز كه با لحنی طنزآمیز به تاریخچه و شرایط روز تهران می‌پردازد، از موفق‌ترین آثار مستند اجتماعی ایران به حساب می‌آید. «پوران درخشنده، ابراهیم مختاری، پیروز كلانتری، محمد شیروانی، مهرداد اسكویی و خسرو سینایی» از دیگر سازندگان مستندهای اجتماعی هستند.
۷- مستند چهره‌ها یا بیوگرافیك (پرتره)
این نوع فیلم مستند به معرفی چهره‌های شاخص تاریخی، علمی، هنری، سیاسی، اقتصادی و دیگر شخصیت‌هایی می‌پردازد كه نقش مهمی در تاریخ اجتماعی جامعه داشته‌اند و از شایع‌ترین انواع فیلم مستند نیز به حساب می‌آید.
برای خلق چنین آثاری به‌طبع نیازمند آشنایی كامل با شخصیت مورد نظر هستیم كه اگر زنده باشد با تحقیق میدانی و اگر درگذشته، با تحقیقات كتابخانه‌یی و میدانی این آشنایی فراهم می‌شود.
در این باره تعداد قابل توجهی فیلم به‌ویژه در مورد هنرمندان، سینماگران، شهیدان، سرداران جنگ و دیگر شخصیت‌های مهم اجتماعی ساخته شده‌اند. از این نوع فیلم با عنوان مستند پرتره نام برده می‌شود، اما عنوان چهره‌ها چون واژه‌ی فارسی بوده مناسب‌تر و شایسته‌تر است.
۸- مستند شاعرانه
مستند شاعرانه به آثاری گفته می‌شود كه در ساخت و پرداخت آن‌ها از لحن و زبانی شاعرانه بهره گرفته شده باشد. زبان شاعرانه با زبان نثر، متفاوت است؛ شعر نوعی جوشش درونی است كه از منطق روایی پیروی نمی‌كند،
بنابراین سازنده‌ی یك اثر مستند شاعرانه به طبع باید از خلاقیت و ذهنیت شاعرانه برخوردار باشد تا اثرش بتواند به شعری تصویری تبدیل شود.
مهم نیست كه موضوع مورد بحث فیلم چیست، مهم آن است كه نگاه فیلمساز نگاهی ظریف و شاعرانه به موضوع باشد؛ هم‌چنان‌كه «فروغ فرخزاد» در اثر جاودانه‌اش «خانه سیاه است» و «ناصر تقوایی» در مستند «اربعین»، با همین نگاه به سراغ مضامین اجتماعی رفته‌اند.
۹- مستند داستانی
مستند داستانی اثری است كه ضمن برخورداری از ویژگیهای اصلی یك فیلم مستند یعنی وجوهی كه آن را به عنوان یك سند هویت می‌بخشند دارای رگه‌یی دراماتیك هم باشد،
به عبارت دیگر هنگامی كه ما در بیان یك واقعیت میزانسن‌ها را تغییر داده و خطی داستانی وارد فضا و روابط كنیم، اثر خلق‌شده دچار نوعی دوگانگی خواهد شد؛ به عنوان نمونه در اثر درخشان «پ مثل پلیكان» ساخته‌ی «پرویز كیمیاوی» كه ضمن مستند بودن شخصیت‌ها و وقایع از اواسط فیلم با ورود پسرك نوجوان و تشویق آن پیرمرد شاعرمسلك منزوی – آ سیدعلی‌میرزا – به دیدن پلیكانی كه در حوض باغ گلشن طبس پیدایش شده می‌روند و …، این فیلمساز و فیلمنامه‌نویس او «نادر ابراهیمی» هستند كه مهار وقایع را در اختیار می‌گیرند و سیر حوادث حالتی دراماتیك به خود می‌گیرد.
به هر حال مستند خلاق چنانكه ذكر شد گونه‌یی منفرد از سینمای مستند نیست، بلكه همه‌ی انواع فیلم مستند را كه فراتر از نمایش صرف واقعیت عمل می‌كنند در بر می‌گیرد و در نهایت به اثری گفته می‌شود كه تاریخ مصرف ندارد و در زمره‌ی آثار هنری ماندگار قرار می‌گیرد.
برگرفته از سایت (http://www.cinemaee.com )
نویسنده: احمد طالبی نژاد
پندار فیلم 
پندار فیلم 
پندار فیلم
پندار فیلم
پندار فیلم
پندار فیلم
پندار فیلم
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.