تلویزیون واقعیت (Reality TV)

مقدمه
آشنایی با گونه های رایج برنامه سازی در تلویزیون های بزرگ و قدرتمند، با یادآوری مساله ی جهانی سازی، شاید به نظر امری چندان پسندیده نرسد. اینکه برنامه ها و شکل آن ها در سایر کشورها، الگو گرفته و تقلیدی از برنامه ها و شکل های مرسوم برنامه سازی در چند کشور قدرتمند سیاسی و اقتصادی باشد.

حتما مورد قبول جامعه نخبه و فرهنگی که دغدغه ی هویت دارند قرار نخواهد گرفت. با اینحال، ضرورت شناخت شکل های موفق و مورد بحث در مطالعات تلویزیونی و رسانه ای بر کمتر کسی پوشیده است.

شناخت یک گونه، علاوه بر ایجاد امکان درک بهتر مطالعات فرهنگی و نظری پیرامون آن با طرح چگونگی مقبول شدن یک محصول رسانه ای در یک فرهنگ مردمی شاید بتواند تداعی گر و الهام بخش سازندگان و تهیه کنندگان داخلی باشد تا با دانش بومی خود از فرهنگ منطقه، شکل های مناسبی برای رقابت با این برنامه ها و تلویزیون ها ابداع کنند. گونه ی تلویزیون-واقعیت، با وجود محبوبیت بسیار گسترده آن در بین مردم و جایگاه ثابت آن در جدول پخش تلویزیون های دولتی، تجاری و مردمی در کشور ما هنوز چندان مورد توجه نیست.

الگوبرداری در ساخت برنامه، بر مبنای تماشای گونه در یک یا چند شبکه ی خارجی نیز نتوانسته است جایگاه درخوری برای این قالب در صدا و سیما ایجاد کند و لزوم دانشی شناختی درباره ی گونه ی تلویزیون واقعیت به طور ملموس احساس می شود.

چه پس زمینه های فرهنگی برای مقبولیت این گونه برنامه ها در تلویزیون وجود دارد؟ گونه ی تلویزیون واقعیت چگونه بیننده ی خود را مخاطب قرار می دهد؟ لذت بیننده از برنامه به چه عواملی مربوط می شود؟ و در نهایت اینکه این محصول مورد پسند فرهنگ مردمی چگونه موفقیت خود را کسب کرده سوال هایی است که دانشی شناختی را درباره ی گونه ی تلویزیون واقعیت طلب می کند.

شکل شناسی، یافتن ریشه ها و سرمنشاهای شکل گیری، تعریف و طبقه بندی از روش های اولیه و مرسوم معرفت شناختی درباره ی یک پدیده است که برای معرفی گونه ی تلویزیون واقعیت نیز در این مبحث مورد استفاده قرارگرفته است.

چهارچوب نظری
مطالعات پیرامون گونه ی تلویزیون واقعیت، همواره با مفهوم “چند رگه بودن” همراه بوده است. چند رگه بودن، در معنای ترکیب گونه ها و قالب های مختلف یک رسانه و یا حتی رسانه ای دیگر، در ظاهر در تعارض با بررسی های گونه، آنچنان که در ادبیات و فیلم هست قرار می گیرد اما در تلویزیون و به ویژه ی گونه ی تلویزیون واقعیت این مساله گویی به شکلی دیگر مطرح است و آنطور که ژان داوی می-گوید: «در مطالعات گونه، تلویزیون واقعیت با ترکیب های متنوع و گسترده از انواع مختلف برنامه ها شناخته می شود» (ژان داوی، ۲۰۰۷، ۱۳۴).

چندرگه بودن در تلویزیون-واقعیت، حتی فراتر از ترکیب گونه ها دیده شده است و تلفیق دو کاربرد اساسی تلویزیون یعنی اطلاع رسانی و سرگرمی را در انگیزه ی ظهور و شکل گیری این گونه نقل کرده اند. آنت هیل در این باره معتقد است معنای تلویزیون واقعیت معنایی اعتباری و ارزشی است که به سبب همراه شدن اطلاع رسانی و سرگرمی برای بیننده های مختلف قابل ارزیابی است (هیل، ۲۰۰۷، ۱۳۶). آنت هیل در ادامه ی بحث خود در معرفی مطالعات پیرامون گونه ی تلویزیون واقعیت به دو جریان متفاوت در این بررسی ها اشاره می-کند.

یک جریان بیشتر بر مبنای ضبط بی واسطه وقایع یا مشاهده گرانه و جریانی دیگر که بر ساختار شکل یافته گونه تمرکز دارد (هیل، ۲۰۰۷، ۱۳۸). هیل معتقد است که علت تفاوت در این دو رویکرد، گرایش یکی به دستاوردهای فیلم در زمینه ی مستند مشاهده گرانه بوده است و در دیگری تمرکز بر یک هدف به طور عمده تلویزیونی که همان سرگرمی است قرار گرفته است. تصویر کردن آدم های واقعی در محیط خود و یا قرار دادن آن ها در فضایی دیگر به عنوان ممیزه ی شاخص دو شکل برنامه در این گونه توسط هیل عنوان شده است. این دو رویکرد را می توان و برداشت متفاوت از مفهوم واقعیت، باعث شده است .
در هر جایی از صنعت تلویزیون که امروزه شما سرک می کشید با صحبت از چیز جدیدی با نام “تله واقعیت” مواجه می شوید که از ترکیب با سپ اپرا، ورزش، درام های پلیسی و مجموعه های خانوادگی و … به دست آمده است. معنای تمام این ها در حقیقت اشاره به یک چیز است: اگر شما امروز یک مجموعه ی موفق “تله واقعیت” نداشته باشید در واقع موجودیتی ندارید.
(دانکلی، ۲۰۰۱)

اگرچه این نقل قول، به حقیقت ناخوشایندی در مورد رسانه ی ملی ما اشاره می کند اما در عین حال به وضوح اهمیت برنامه های تله واقعبت را در صنعت برنامه سازی امروز دنیا روشن می سازد. کثرت گونه ها و قالب های این ژانر، نرخ بالای تماشاگران و کتاب ها و مقالاتی که در این زمینه نوشته شده و می شود همگی اشاره به نقش تاثیرگذار آن در تلویزیون دارند. همانطور که فریدمن (۲۰۰۲) می-گوید؛ در قرن جدیدِ پخش برنامه های تلویزیونی، هیچ ژانر و یا نوع برنامه ای به اندازه ی “برنامه های واقعیت محور” مورد توجه بینندگان و سازندگان برنامه های تلویزیونی قرار نگرفته است.
تنوع جدول زمانی پخش برنامه های واقعیت محور از ابتدای روز تا اواخر شب، آن را به عنوان یک رقیب در کنار دیگر کانال های محبوبِ مردمی مثل “کانال های موسیقی” و “خبر” قرار می دهد. آمارهایی که آنت هیل (۲۰۰۵) ذکر می کند درستی این قضیه را اثبات می کند: « برنامه های واقعیت محور مرتبا بیشترین نرخ، از یک ساعت و نیم مدت زمان پخش آگهی برنامه های اول شب آمریکا را از آن خود می کند» (آنت هیل، ۲۰۰۵). بر اساس تحقیق های نقل شده در “نیویورک تایمز” محبوبیت برنامه های “تله واقعیت”، اقتصاد صنعت تلویزیون را متحول کرده است (هیل، ۲۰۰۵).

گمان می رود بعد از عصر طلایی تلویزیون که قدرت تلویزیون معطوف به پخش زنده بود اکنون به جرات می توان گفت که قدرت تلویزیون در پخش برنامه های سرگرم کننده ی واقعگرایانه است. ویژگی ای که تلویزیون را از سایر انواع رسانه متمایز می کند:
قالب ها، تصورها و تعریف های تله واقعیت خود را با ساختار اقتصادی، جدول بندی پخش و منظر فرهنگی ای که ناب تلویزیون است معطوف کرده است.
(سو هلمز، دبورا جرمی ۲۰۰۷)

برنامه های تله واقعیت محدوده ی وسیعی از تماشاگران سن های بین ۱۶ تا ۴۵ سالِ مرد و زن را به خود جذب می کند (هیل،۲۰۰۲). این محدوده ی وسیع تماشاگر، تله واقعیت را یک گونه ی آشنا برای مردم کرده است. همانطور که بارنفیلد (۲۰۰۲) بحث می کند اکنون علامت سوال ها از مقابل این ژانر حذف شده و شما می توانید تنها نام یک طبقه بندی را ذکر کنید و مردم بلافاصله منظور را درک کنند.

این سخن اشاره به آن دارد که در زمانی که تله واقعیت به این سمت می رود که در صدر برنامه های تلویزیون های معاصر قرار بگیرد عمومیت آن نیز بیشتر می شود و این کار بررسی ما را سخت تر می کند. اگرچه هر فردی یک تصوری از تله واقیت دارد اما در تعارض با گفته ی بارنفیلد هیچ اجماعی در مورد اینکه تله واقعیت دقیقا چیست وجود ندارد.

دوگانگی ای که در نام آن وجود دارد امکان وجود تعریف مشخصی از آن را دشوار کرده است. واژه “واقعیت”؛ که به تعریف مستند ارجاع دارد و “تلویزیون” (تله) که به عنوان یک وسیله سرگرمی دیده می شود. قالب های متعدد تله-واقعیت نیز به این مساله دامن می زند. ترکیب با دیگر ژانرها، قرار گرفتن بین دو گونه ی درام و مستند، آموزشی و سرگرمی (هیل، ۲۰۰۵) و رویکردهای متفاوتی که در مطالعه آن لحاظ می شود مانند رویکرد ابزاری (صنعتی)، تماشاگر محور و یا رویکرد ژانر باعث مبهم شدن تعریف آن شده است.

ویژگی هایی مثل تدوین دست کاری شده ، موقعیت های از پیش نوشته شده، تصویرسازی از مردم در موقعیت های غیرعادی و تنش زا در کنار ویژگی هایی مانند ضبط وقایع، اتفاقات حقیقی و حضور مردم عادی گیج کننده به نظر می-رسد. به هر حال فهم معنای تله واقعیت از این میان میسر است. بنابراین تلاش شده است تا دیدگاه های گوناگون معاصر در تشریح تله واقعیت معرفی شود. امیدوارم این امر زمینه ای برای درک تله واقعیت را آنچنان که هست فراهم کند.

ریشه ها
در این بخش قصد بر این نیست که روند تاریخی شکل گیری ژانر توضیح داده شود یا اولین برنامه های ساخته شده با این تعریف معرفی گردد (هرچند که نگاهی گذرا به آن ها شده است) بلکه توجه بر این مطلب معطوف شده که تله-واقعیت از چه رسانه یا رسانه هایی متولد گشته است. پیشینه ی برنامه ی آلن فانتز (۱۹۷۴) باعث شده است که رادیو به عنوان یکی از مهمترین منشاهای تله واقعیت معرفی شود:
اولین برنامه های تلویزیونی که مردم را در موقعیتی نانوشته تصویر می کردند در دهه ی ۴۰ آغاز شدند. برنامه ی آلن فانتز “دوربین مخفی” که در سال ۱۹۸۴ بر اساس برنامه ای رادیویی ساخته ی خود او به نام” میکروفون مخفی” پخش شد به عنوان پدر برنامه های تله واقعیت شناخته می شود. برنامه ای که از واکنش های مردم معمولی در برابر شوخی های سازندگان توسط دوربینی که از وجود آن آگاه نبودند ساخته می شد.
(پترسون، ۲۰۰۷)
اگرچه دوربین مخفی قدیم ترین مرجع برای برنامه های واقعیت محور است اما باید به خاطر داشته باشیم هر قالبی از برنامه های تله واقعیت از جایی متفاوت شروع شده است. مانند برنامه های جنایی که بر پایه مجموعه ی رادیویی “نایت واچ” ساخته شدند (۱۹۵۴- ۱۹۵۵) که فعالیت-های روزانه ی افسران پلیس کالیفرنیا، شهر کلوِر را ضبط می کرد (پترسون، ۲۰۰۷).
این مورد مطمئنا به دلیل تنوع برنامه هاست- محدوده ی وسیعی که از دوربین مخفی، نگاه به جنایت انگلستان (Crimewatch)، برادر ارشد (Big Brother)، نجات یافته گان (Survivors)، داستان ازدواج (A Wedding Story) و خانواده ی آزبرن(Osbournes) را تا مهاجمان خانه (House Invaders) شامل می شود. برنامه هایی که به همان اندازه که به هم شبیه اند تفاوت های اساسی هم دارند. تفاوت هایی در پیشینه ی تاریخی، منشا-های ژانری، جذابیت ها و نوع مخاطبانشان.
(هولمز و جرمین، ۲۰۰۴)
ما باید توجه داشته باشیم که رادیو تنها منشا به وجود آمدن تله واقعیت نبوده است. آنت هیل سه منشا اصلی را برای آن معرفی می کند (۲۰۰۵).
۱- مجلات زرد
۲- مستندهای تلویزیونی
۳- سرگرمی های محبوب مردمی ( برنامه های گفتگو محور، ورزش، مسابقه…
باید در اینجا اشاره کنیم که نظریه های دیگری وجود دارد که سینما وریته و سپ اپرا را نیز در شکل گیری تله واقعیت موثر می دانند. البته این دیدگاه ها به شدت مورد انتقاد بعضی محققان از جمله هلمز قرار گرفته است.
دانکلی (۲۰۰۲) ارتباط تنگاتنگ تله واقعیت را با تاریخ برنامه سازی سرگرم کننده در تعریف آن مقدم قرار می دهد چرا که معتقد است فاصله ی فرهنگی، اخلاقی، تاریخی و شکلی زیادی بین تله واقعیت و ژانر مستند وجود دارد. پترسون به طور کامل سپ مستند (docusoap) را یک واژه ی بی مصرف معرفی می کند.
تله واقعیت، آنطور که امروزه فهمیده می شود می-تواند مستقیم به چندین شکل برنامه تلویزیونی که از اواخر دهه ی ۸۰ و اوایل دهه ی ۹۰شروع شده-اند ارجاع داده شود. پلیس ها (Cops) که ابتدا در بهار ۱۹۸۹ پخش شد تا حدودی در پاسخ به نیاز به شکل جدیدی از برنامه سازی بود که اعتصاب اتحادیه نویسندگان سبب آن شده بود. این برنامه پلیس ها را در هنگام کشف جرم نشان می-داد. سبک سینما وریته و شکل تصویربرداری تلویزیونی که این برنامه شناساند دربسیاری از تله واقعیت های بعدی مورد استفاده قرار گرفت.

این گونه همچنین بسیاری از تعریف های سبکی که تاکنون معیار ثابتی برای برنامه های واقعیت محورشده را بنیاد نهاد مانند استفاده بسیار زیاد از موسیقی و پراکنده کردن تصاویر روی گفته های اعتراف مانند شخص که بعد از واقعه ضبط گردیده است. یک سال بعد همان مفهوم توسط ام تی وی برای مجموعه ی جدیدی به نام “جهان واقعی” استفاده گردید.
(پترسون، ۲۰۰۷).
تله واقعیت، امروزه از رسانه های گوناگون و رایجی چون مطبوعات و انتشارات تلویزیون های تجاری نیز تاثیر گرفته است.

  انواع قالب های تله واقعیت
ما می توانیم به نام های بسیاری اشاره کنیم که توسط تهیه کنندگان و بینندگان برای تعریف قالب های گوناگون تله واقعیت به کار گرفته می شود. اگرچه برخی از این عنوان ها که توسط تماشاگران به برنامه ها داده شده چندان دقیق نیست اما به لحاظ آنکه بررسی ژانر امروزه اغلب از دیدگاه تماشاگر تحلیل شده و به عنوان یک تجربه ی اجتماعی در نظر گرفته می شود حائز اهمیت است.

«تفاوت های نسبی که در بررسی ژانر وجود دارد پیچیدگی جنبه روانی تلویزیون و تماشاگران را روشن می کند» (هیل، ۲۰۰۷). بعضی نام ها مانند سپ مستند (docusoap)، فریب (Hoaxes)، مسابقه/حذفی (Elimination/game shows)، مسابقه قراری (Dating-based competition)، ترس محور (Fear Centric)، نخبگان (Talents)، خودسازی/ چیرگی (Self-Improvement/Makeover)، بازسازی (Renovation)، جستجوی شغل (Job Search) و مشهوران واقعبت (Celebrity Reality) طبقه بندی ها هستند که توسط مردم به برنامه ها داده شده اند و متضمن ویژگی ها و ساختار برنامه هستند. آنت هیل (۲۰۰۵، ۷و۸) هشت قالب را برای تله-واقعیت برمی شمارد:

۱- قالب اطلاع رسانی(information format)؛ مانند برنامه “۹۹۹”، که شامل داستان های فوریت پزشکی و عملیات نجات است با توصیه هایی درباره کمک های اولیه.
۲- قالب ناظر واقعیت (Surveillance format) ؛ مانند برنامه “خانه وحشت” (House of Horrors) که داستان های تحقیقی درباره ی مشکلات مشتری ها را بیان می کنند.
۳- قالب سپ واقعیت جزئی نگارانه (Fly-on-the-wall docusoap format) ؛ مانند “فرودگاه” که پشت صحنه ی زندگی روزانه ی مردم را در یک فرودگاه بین المللی نشان می دهد.
۴- قالب سبک زندگی (Lifestyle format) ؛ مانند “تغییر ظاهر اتاق” (Changing Room) که داستان هایی درباره ی چگونگی طراحی داخلی خانه ی افراد را تصویر می کند.
۵- قالب مسابقه واقعیت ( Reality game format) ؛ مانند “نجات یافته گان”، که مردم را در موقعیت های احساسی و جسمانی مبارزه جویانه قرار می دهد.
۶- قالب استعداد واقعیت (Reality talent format) ؛ مانند “ستاره های پاپ”، که مردم عادی را به خواننده های مشهور تبدیل می کنند.
۷- قالب مشهور واقعیت (Celebrity reality format) ؛ که خواننده-های درجه ۳ را به خواننده های درجه ۲ تبدیل می کند.
۸- قالب کلیپ واقعیت ( Reality clipshow Format) ؛ مانند “وقتی حیوانات حمله می کنند” که داستان هایی درباره جنایت، تصادف و تجربه های نزدیک به مرگ را روایت می کند.

تعریف ها و مشخصه ها
به شکلی ساده می توان گفت که «تله واقعیت یک ژانر تلویزیونی ست که موقعیت های انسانی و دراماتیک، ماجراهای واقعی مستند و مردم معمولی را به جای هنرپیشه های حرفه ای به نمایش می گذارد.اگرچه این خصوصیت-ها در همان برنامه هایی هم که در آغاز کار تلویزیون پخش می شد وجود داشت اما استفاده از واژه ی تله واقعیت برای توصیف شکلی از برنامه سازی به سال ۲۰۰۰ میلادی برمی گردد. مستندها و برنامه های غیر داستانی مانند خبر، ورزش و گفتگوها معمولا جز برنامه های تله واقعیت تقسیم بندی نمی-شوند» (پترسون، ۲۰۰۷).
تاکید بر ماجراهای واقعی نوشته نشده، مردم عادی و تلفیق دیگر ژانرها، به شکلی تله واقعیت را در تعریف بالا مشخص می کند اما در این تعریف هیچ اشاره ای به جنبه ی سرگرمی و عمومیت آن نشده است. ویژگی هایی که از مهم ترین مشخصه های ژانر و حتی تلویزیون هستند. مطابق آنچه کیلبورن مشخص می کند تله واقعیت می تواند اینگونه تعریف شود:

– ثبت ماجراهای زندگی فرد یا گروهی از مردم به کمک دوربین های سبک و تصویربرداری روی دست؛
– تلاش برای شبیه سازی برخی ماجراهای زندگی واقعی در میان شیوه های دراماتیک جدید
– تلفیق این موارد همراه با تدوینی مناسب، شکل جذابی از یک برنامه تلویزیونی را می سازد که می تواند سبب ارتقای نیروی قردادهای واقعی آن شود.
(کیلبورن، ۱۹۹۴)
توسعه ی فناوری همواره تاثیر فراوانی بر برنامه سازی و صنعت تلویزیون داشته است به طوری که بعضی منتقدان به وجود آمدن تله واقعیت را به اختراع دوربین مدار بسته نسبت می دهند. سبک ها و شیوه های متفاوتی در رابطه با تله واقعیت وجود دارد مانند بازیگران غیرحرفه ای، دیالوگ های فی البداهه، ضبط وقایع، دوربین روی دست، دیدن وقایع به همان شکلی که در جلوی دوربین رخ می دهد (هیل، ۲۰۰۵).
پترسون (۲۰۰۱) با تاکید بر سرعت فراوان تغییرات در این ژانر می گوید: «اگر یک سال پیش از من درباره ی مفهوم تله واقعیت پرسیده می شد آن را یک جور برنامه ی جرم محور که متکی بر تصویر های دوربین مخفی ست توصیف می کردم». اگرچه او بلافاصله اضافه می کند که این تعریف اکنون به خاطر استفاده از موسیقی در حاشیه ی صوتی اثر، تدوین دست کاری شده … حالت های عصبی بیمارگونه، حضور بازیگران و مجریان برنامه های گفتگو محور کاملا اشتباه می باشد اما ناخودآگاه با برشمردن این موارد مفهوم جدید را تعریف می کند.

برخلاف پترسون، آنت هیل (۲۰۰۵) از تلفیق ژانرهای دیگر با تله واقعیت و کثرت قالب های آن به عنوان جنبه ای خوب یاد می کند: «تلویزیون اغلب خود را بازتعمیر می کند. از تلفیق ژانرهای موفق برای خلق برنامه های دوگانه ی جدید استفاده می کند». او سپس با ترکیبات متفاوتی که در تعامل با یکدیگر مفهوم تله-واقعیت را مشخص می کنند این ژانر را اینگونه تعریف می-کند:
– سرگرمی های واقعی factual entertainment ؛ سرگرمی های واقعی در تلویزیون هایی با برنامه های سرگرمی محور
– واقعیت مردمی popular factual ؛ تماشاگران عامی با کثرت قالب ها
– برنامه سازی واقعی factual programming ؛ (که توسط بی بی سی رایج شده است) شامل چهره های مشهور، زندگی نگاری، آرشیوها و قالب ها و وقایع ورزشی
ترکیب های دیگری نیز مانند مستند قالب دار (formatted documentary))، سپ اپرای زندگی گونه یا سپ واقعیت تک قسمتیReal-life Soap or Episodic Reality Soap (گری، ۲۰۰۰) وجود دارد که البته چندان مورد استفاده نیست. در پایان می خواهم نقل قولی از کتاب اخیر آنت هیل ذکر کنم که تجربه ی تماشاگران را نیز در تعریف ژانر دخیل می کند. «تجربه ی تماشای یک برنامه ی واقعیت محور می تواند احساسی مانند دیدن یک رویا را تداعی کند.

تجربه ی اینکه چه چیزی واقعیت است و چه چیز نیست، قرار گرفتن در فضایی بین قصه و واقعیت، شرکت کردن در جهان واقعی ای که توسط برنامه ساخته شده است و همچنین بازنمایی طبیعت این دنیای واقعی و چگونگی بازسازی آن برای تماشای ما به احساسی شبیه خواب می ماند».

References

Barnfield, Graham (2002) ‘From Direct Cinema to Car-wreck Video: Reality TV and the crisis of content’ , in Dolan Cummings (ed.) Reality TV: How Real is Real?, Oxford: Hodder and Stoughton.

Brunsdon, Sharlotte (1990) ‘Problems with Quality’ , Screen 310

Dunkley, Christopher (2002) ‘It’s Not New and It’s Not Clever’ , in Dolan Cummings(ed.) Reality TV: How Real is Real?, Oxford: Hodder and Stoughton.

Friedman, James (ed.) ‘Reality Squared: Televisual Discourse on the Real’, New Brunswick: Rutgers University Press.

Hill, Annette (2005) ‘Reality TV: Audiences and Popular Factual Television’ , New York, Taylor and Francis, Routledge press.

Hill, Annette (2007) ‘Restyling Factual TV: the Reception of News, Documentary, and Reality Genres, London: Routledge

Holmes, Su and Jermyin, Deborah (2004) ‘Understanding Reality Television’ New York, Taylor and Francis, Routledge press.

Kilborn, Richard (1994) ‘ “How Real Can You Get”: Recent Developments in “Reality” Television’ , in European Journal of Communication 9.

Patterson, John (2001) ‘Review of Series 7, Guardian, 9 March

Peterson, Karla (2007) ‘With writers on strike, expect more reruns and dose of reality’, San Diego Union-Tribune, November 6,

این مطلب بار اول در فصلنامه ی اندیشه رسانه، شماره دوم،بهار۱۳۸۹ ،دانشکده صدا و سیما منتشر شده . برای تچدید انتشار به صفحه فیلم مستند، عکس مستند ارائه شده است.
آرش گودرزی